Uzasadnienie

Rzecznik Ubezpieczonych - powołując się na art. 60 § 1 w związku z art. 60§ 2 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240,poz. 2052 ze zm.) - przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięciaprzytoczone zagadnienia prawne.Rzecznik podkreślił, że te zagadnienia prawne wywołują wątpliwościinterpretacyjne i prowadzą do rozbieżności w orzecznictwie. Obserwacjapowypadkowej praktyki likwidacyjnej - w ramach obowiązkowego ubezpieczeniaodpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych - prowadzi z koleido wniosku, że ubezpieczyciele często odmawiają spełnienia świadczeniaodszkodowawczego z tytułu poniesionych kosztów najmu pojazdu zastępczegoprzez osoby fizyczne (konsumentów), które nie wykorzystywały swoich pojazdówmechanicznych do prowadzenia działalności gospodarczej, lecz do innych celów(dojazdu do pracy, odwożenia dzieci do szkoły lub do przedszkola, zakupów,wyjazdów urlopowych i rekreacyjnych itd.) albo uzależniają spełnienie świadczeniaod istnienia dodatkowej przesłanki w postaci niezbędności najmu, rozumianej jakodziałanie poszkodowanego zmierzające do wyłączenia innej szkody majątkowej lubjako niemożność skorzystania ze środków komunikacji publicznej. W ten sposóbdochodzi do zróżnicowania sytuacji prawnej konsumentów i przedsiębiorców,ponieważ w postępowaniu likwidacyjnym przedsiębiorcy muszą tylko wykazaćistnienie adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy utratą możliwościkorzystania z uszkodzonego lub zniszczonego pojazdu mechanicznego, który byłwykorzystywany do prowadzenia działalności gospodarczej, a poniesionymikosztami najmu pojazdu zastępczego.Rzecznik Ubezpieczonych zwrócił uwagę, że przedstawiona praktykazakładów ubezpieczeń jest wywołana rozbieżnościami w orzecznictwie sądówpowszechnych.Przeważający kierunek orzecznictwa kwalifikuje utratę możliwościkorzystania przez konsumentów z pojazdu mechanicznego jako szkodę majątkowąpodlegającą naprawieniu w ramach odpowiedzialności gwarancyjnej ubezpieczyciela przy obowiązkowym ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnejposiadaczy pojazdów mechanicznych, a koszt najmu pojazdu zastępczego traktujejako wydatek zmierzający do wyłączenia lub ograniczenia takiej szkody, którejrefundacja nie jest uwarunkowana niemożliwością skorzystania przezposzkodowanego ze środków komunikacji publicznej.Rzecznik wskazał również na orzeczenia sądów powszechnychreprezentujące odmienne stanowisko, uznające niemożność korzystaniaze zniszczonego lub uszkodzonego pojazdu za szkodą niemajątkową (utratęprzyjemności lub wygody) albo za szkodę majątkową uwarunkowaną koniecznością(niezbędnością) najmu pojazdu zastępczego, gdy nie istnieje możliwośćprzemieszczania się w inny, racjonalnie uzasadniony sposób, minimalizującyzwiązane z nim wydatki.We wniosku wskazane zostały także rozbieżne stanowiska w piśmiennictwiew odniesieniu do przedstawionych zagadnień prawnych.Rzecznik Ubezpieczonych odnotował próby ujednolicenia praktykiubezpieczeniowej w omawianym przedmiocie, które zostały przedstawionew „wytycznych" opracowanych przez Polską Izbę Ubezpieczeń przy współpracyUrzędu Komisji Nadzoru Finansowego („Wytyczne PIU"), określających „Zasadywynajmu pojazdu zastępczego w ramach obowiązkowego ubezpieczeniaodpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych". W wytycznychprzewidziano możliwość refundacji konsumentowi wydatków na najem pojazduzastępczego, ale tylko wówczas, gdy nie mógł zaspokoić swoich potrzebkonsumpcyjnych i życiowych w inny sposób, w szczególności przez korzystaniez ogólnodostępnych środków transportu. To uwarunkowanie budzi poważne obawyRzecznika, gdyż może mieć niewłaściwy wpływ na praktykę zakładów ubezpieczeńi orzecznictwo sądów powszechnych. „Odtworzenie możliwości korzystaniaz pojazdu mechanicznego" nie następuje bowiem przez korzystanie ze środkówkomunikacji publicznej. Samochód nie jest obecnie przejawem luksusu, lecz stałym,codziennym elementem egzystencji, spełniającym różne funkcje życiowe,częstokroć nieprzynoszącym dochodu. Rzecznik Ubezpieczonych w pełni podzielił stanowisko wyrażone w wyrokuSądu Najwyższego z dnia 8 września 2004 r., IV CK 672/03, że utrata możliwościkorzystania z rzeczy stanowi szkodę majątkową w związku czym poniesionewydatki na najem pojazdu zastępczego podlegają wyrównaniu - jako wydatkikonieczne - jeżeli odpowiadają lokalnym stawkom czynszu najmu pojazduo zbliżonej klasie. Przy szkodzie częściowej czas koniecznego najmu powinien być- zdaniem Rzecznika - wyznaczony rzeczywistym czasem naprawy w normalnymjej toku, z uwzględnieniem czynności likwidacyjnych, natomiast czas koniecznegonajmu przy szkodzie całkowitej obejmuje okres od dnia zniszczenia pojazdu dodnia, w którym poszkodowany może nabyć podobny pojazd, nie dłuższy niż do dniazapłaty odszkodowania.W ocenie wnioskodawcy, status poszkodowanego (przedsiębiorcy lubkonsumenta) nie powinien oddziaływać na podstawę odpowiedzialności sprawczej,gdyż utrata możliwości korzystania z rzeczy zniszczonej lub uszkodzonej jestkonsekwencją czynu niedozwolonego, inny może być natomiast rozmiar szkody.Również przepisy regulujące odpowiedzialność odszkodowawczą nie wprowadzajądla konsumentów dodatkowych ograniczeń i ciężarów dowodowych co do„niezbędności" najmu pojazdu zastępczego, wykraczających poza unormowanieprzewidziane w art. 361 k.c., art. 6 k.c. i art. 232 k.p.c. Treścią zobowiązania„przejętego" w granicach umowy ubezpieczenia o.c. przez ubezpieczyciela jestkompensacja szkody wyrządzonej w majątku poszkodowanego w rozmiarzeokreślonym w art. 361 i 363 k.c. Wynajęcie przez poszkodowanego pojazduzastępczego będące normalnym następstwem deliktu nie narusza obowiązkuwspółdziałania wierzyciela z dłużnikiem (art. 354 k.c.) i odpowiada społeczno-gospodarczemu celowi tego uprawnienia oraz zasadom współżycia społecznego.Prokurator Generalny wyraził pogląd, że poniesione przez poszkodowanegokoszty najmu pojazdu zastępczego będące następstwem niemożności korzystaniaprzez niego z własnego pojazdu mechanicznego nieprzeznaczonego doprowadzenia działalności gospodarczej, ze względu na zniszczenie lubuszkodzenie tego pojazdu w wypadku komunikacyjnym, stanowią element szkodymajątkowej podlegającej wyrównaniu przez ubezpieczyciela z tytułuobowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, a skuteczność dochodzenia naprawienia tej szkody nie jestuzależniona od niezbędności najmu polegającej na niemożności skorzystania przezposzkodowanego z innych środków transportu.Sąd Najwyższy zważył, co następuje:Przedstawione zagadnienia prawne dotyczą objęcia ochronąubezpieczeniową kosztów najmu pojazdu zastępczego poniesionych przezposzkodowanego będącego osobą fizyczną nieprowadzącą działalnościgospodarczej, nazywaną zamiennie „konsumentem". Istnieje jednak wątpliwość,czy taki poszkodowany może być uznany za konsumenta. Zgodnie z art. 221 k.c.,za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnejniezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.W doktrynie zwrócono uwagę, że w stosunkach ubezpieczeniowych statuskonsumenta może mieć ubezpieczający, który zawiera umowę ubezpieczeniaodpowiedzialności cywilnej. Osoba poszkodowana przez ubezpieczonego (sprawcęszkody) nie może być natomiast uznana za konsumenta usługi ubezpieczeniowej,gdyż nie zawiera umowy, a zgłoszenie przez nią roszczenia wobec sprawcy szkodyoraz skorzystanie z actio directa wobec ubezpieczyciela nie stanowią czynnościprawnej w rozumieniu art. 221 k.c. Poszkodowany nie działa też w zastępstwieubezpieczonego i ma samodzielną pozycję w stosunku prawnym łączącym goz ubezpieczonym i ubezpieczycielem. W uzasadnieniu wniosku nie nadaje sięjednak poszkodowanemu „konsumentowi" szczególnych uprawnień, leczw stosunku ubezpieczeniowym odróżnia się go w ten sposób od poszkodowanego„przedsiębiorcy", wyróżniając „konsumpcyjne" oraz „komercyjne" korzystaniez rzeczy.Wątpliwości Rzecznika Ubezpieczonych zostały ujęte w dwóchzagadnieniach prawnych, ale w istocie zmierzają one do rozstrzygnięcia problemuodpowiedzialności za uszczerbek w postaci poniesionych przez poszkodowanegoniebędącego przedsiębiorcą kosztów najmu pojazdu zastępczego.Przedstawiona we wniosku problematyka ubezpieczeniowa pojawiała sięstosunkowo rzadko w orzecznictwie Sądu Najwyższego i dotyczyła przedewszystkim poniesionych przez przedsiębiorcę kosztów najmu pojazdu zastępczego, w następstwie uszkodzenia w wypadku komunikacyjnym pojazduwykorzystywanego do prowadzenia działalności gospodarczej.W wyroku z dnia 6 stycznia 1999 r„ II CKN 109/98 (niepubl.), Sąd Najwyższyprzyjął, że poniesienie przez przedsiębiorcę kosztów wynajęcia samochoduzastępczego do kontynuowania działalności gospodarczej pozostaje w normalnymzwiązku przyczynowym z wypadkiem komunikacyjnym i stanowi stratę określonąw art. 361 § 2 k.c. Z kolei w wyroku z dnia 18 marca 2003 r., IV CKN 1916/00(niepubl.) wyraził pogląd, że wynajmowanie pojazdu zastępczego dla dalszegoprowadzenia działalności gospodarczej w sytuacji, w której uszkodzony pojazdsłużył powodowi w takim właśnie celu, należy ocenić jako prawidłowe działanieposzkodowanego, minimalizujące szkodę, ponieważ dochody utracone w wynikuzawieszenia działalności gospodarczej mogłyby przewyższyć koszty wynajęciapojazdu zastępczego.Również w wyroku z dnia 8 września 2004 r., IV CK 672/03 (niepubl.), SądNajwyższy uznał za normalne następstwo zniszczenia pojazdu, służącego doprowadzenia działalności gospodarczej, konieczność wynajęcia pojazduzastępczego w celu kontynuowania tej działalności do czasu naprawienia szkody.Poszkodowanemu przysługuje wówczas od ubezpieczyciela zwrot wydatkówkoniecznych, ale tylko za okres między dniem wypadku a dniem, w którym możenabyć analogiczny pojazd, nie dłuższy niż do zapłaty odszkodowania. Wydatkiemkoniecznym jest wydatek niezbędny do korzystania z innego pojazdu w takimsamym zakresie, w jakim poszkodowany korzystałby ze swego środka lokomocji,gdyby mu szkody nie wyrządzono. Mógłby zatem żądać tylko zwrotu wydatkówponiesionych za korzystanie z pojazdu zastępczego, pomniejszonych o sumę, jakąwydatkowałby na koszty eksploatacji własnego pojazdu. Za szkodę można uznaćtylko koszty niezbędne, rzeczywiście poniesione przez poszkodowanego, któregoobciąża ciężar dowodu wysokości szkody. Jedynie w tym wyroku Sąd Najwyższyuznał utratę możliwości korzystania z rzeczy wskutek jej zniszczenia za szkodęmajątkową. Motywy rozstrzygnięcia wskazują jednak na jednoznaczne związanietakiej szkody z wydatkami koniecznymi. Wypowiadając się o granicach odpowiedzialności ubezpieczyciela z tytułuponiesionych przez poszkodowanego kosztów najmu pojazdu zastępczegoprzeznaczonego do kontynuowania działalności gospodarczej, Sąd Najwyższyw wyroku z dnia 2 lipca 2004 r., II CK 412/03 (niepubl.), uznał, że ubezpieczycielponosi - na podstawie art. 471 k.c. - odpowiedzialność za szkodę wskutek zwłokiw spełnieniu świadczenia ubezpieczeniowego. W wyroku z dnia 5 listopada 2004 r.,II CK 494/03 (niepubl.), ocenił z kolei skutki opóźnienia poszkodowanegow zleceniu naprawy samochodu. Stwierdził, że refundowane koszty najmu pojazduzastępczego obejmują tylko okres konieczny i niezbędny do naprawy samochoduuszkodzonego w wypadku komunikacyjnym. Podobne stanowisko wyrażonezostało w wyroku z dnia 26 listopada 2002 r„ V CKN 1397/00 (niepubl.), odnosi sięono jednak do sytuacji, w której poszkodowany zaniechał naprawy samochodu,chociaż była ona możliwa. Wyrok ten ma dodatkowy walor, ponieważ dotyczy -jako jedyny - sytuacji prawnej przedstawionej we wniosku RzecznikaUbezpieczonych. Uszkodzony pojazd nie był bowiem - jak wnika z opisu stanufaktycznego - wykorzystywany do powadzenia działalności gospodarczej. Zajęteprzez strony stanowiska nie inspirowały jednak do poszerzonych rozważańw odniesieniu do przesłanek roszczenia powoda o zwrot kosztów najmusamochodu zastępczego.W doktrynie występuje zgodność poglądów co do objęciaodpowiedzialnością odszkodowawczą adekwatnych wydatków związanych zezniszczeniem lub uszkodzeniem samochodu w wypadku komunikacyjnym, jeżelisamochód był wykorzystywany do prowadzenia działalności gospodarczej.Kontrowersje pojawiają się natomiast w sytuacji, w której samochód służyłposzkodowanemu do innych celów.Reprezentowany jest m.in. pogląd traktujący utratę możliwości korzystaniaz pojazdu do celów niezwiązanych z prowadzeniem działalności gospodarczej jakoszkodę niemajątkową, niepodlegającą naprawieniu. Szkoda taka może być bowiemkompensowana zadośćuczynieniem pieniężnym tylko w wypadkach przewidzianychw ustawie (np. w art. 445 i 448 k.c. oraz w przepisach szczególnych).Wynagrodzenie za przejściową utratę możliwości korzystania z rzeczy oznaczałobyw istocie nieprzewidziane prawem zadośćuczynienie za doznaną krzywdę w postaci odczucia przykrości i dyskomfortu. Ta dolegliwość nie stanowi szkodymajątkowej, ponieważ nie prowadzi do zmniejszenia majątku właścicielauszkodzonego pojazdu. Nie powinna ponadto inspirować do mnożenia wątpliwychprocesów odszkodowawczych i prowadzić do podwyższenia składekubezpieczeniowych.W piśmiennictwie ugruntowane są także stanowiska odmienne, aprobująceodpowiedzialność odszkodowawczą związaną z utratą możliwości korzystaniaz rzeczy.Jedno z nich uznaje za szkodą wydatki związane z utratą możliwościdysponowania rzeczą zapewniające właścicielowi korzystanie z dobrazastępczego. Wydatki te (m.in. czynsz najmu pojazdu zastępczego, kosztyprzejazdu środkami komunikacji publicznej lub prywatnej) stanowią wówczasszkodę majątkową podlegającą naprawieniu na ogólnych zasadach, po odjęciupowstałych oszczędności. Uznaje się przy tym, że wydatki muszą być konieczne(niezbędne) do egzystencji poszkodowanego i na tym tle podaje się w sposóbkazuistyczny przykłady jego racjonalnego bądź nieracjonalnego postępowania, przyuwzględnieniu obowiązku minimalizacji szkody (art. 354 k.c.) i dostosowaniaśrodków zaradczych w sposób proporcjonalny (np. wynajęcie pojazdu zastępczegomoże być racjonalne dla częstego dowożenia chorego dziecka do placówkimedycznej, nie będzie natomiast uzasadnione w celu okazjonalnego dojazdu dokosmetyczki bądź na siłownię, a także wówczas, gdy poszkodowany dysponujeinnym sprawnym samochodem). Dominuje pogląd, że kompensacji podlegająwydatki faktycznie poniesione. Nie ma natomiast rozbieżności, że w przypadkudefinitywnej utraty rzeczy odszkodowanie przysługuje za okres od jej utraty douzyskania odszkodowania (zwrotu innego przedmiotu), a w przypadku utratyczasowej - do chwili odzyskania rzeczywistej możliwości korzystania z niej.Inne stanowisko zakłada, że sama utrata możliwości korzystania z rzeczystanowi samoistną szkodę majątkową. Powoływane są różne argumenty; wskazujesię m.in., że wartość ekonomiczna przedmiotów własności osobistej polega nazaspokajaniu potrzeb w zakresie turystyki, kultury, wypoczynku, itp. Gdy przedmiottaki traci na pewien okres zdolność zaspokajania rzeczywistych potrzeb społecznych, posiadacz doznaje szkody. Kompensacja tego uszczerbkumajątkowego wymagałaby w tej sytuacji wypłaty sumy pieniężnej równej wydatkomkoniecznym dla wynajęcia pojazdu o identycznych walorach użytkowychi estetycznych w okresie naprawy samochodu, pomniejszonym o normalne,nieponiesione koszty eksploatacji własnego pojazdu.Przedstawiane są również argumenty odwołujące się do teoriikomercjalizacji. Pozbawienie możliwości korzystania z przedmiotów majątkowychstanowi szczególny rodzaj szkody majątkowej, zwłaszcza wówczas, gdyzaspokajane są potrzeby, które mogą być zrekompensowane zastępczo w drodzeodpłatnego skorzystania z cudzej usługi lub najmu przedmiotu zastępczego.Dotyczy to w szczególności tych dziedzin, w których nastąpiła komercjalizacjawartości użytkowej przedmiotów (np. rozwinięty najem samochodów).Właściciel eksploatujący rzecz w celach niezarobkowych nie może być traktowanygorzej niż właściciel przedmiotu przeznaczonego do celów zarobkowych.Udaremnienie zaspokojenia potrzeb osobistych nie może być przeliczonena pieniądze, ale w pieniądzach może być wyrażona wartość użytkowaniaprzedmiotu zaspokajającego te potrzeby w jednostce czasu. Może się ona wyrażaćm.in. stosunkiem ceny zakupu danego przedmiotu do przeciętnej długości okresueksploatacji takiej rzeczy. Szkoda taka występuje niezależnie od tego, czyposzkodowany rzeczywiście korzystał odpłatnie z przedmiotu zastępczego, chodzibowiem wyłącznie o utraconą wartość użytkową, której istnienie można równieżwyprowadzić z art. 224 § 2 i art. 225 k.c.W komunikacie Komisji Nadzoru Finansowego z dnia 21 września 2010 r.poinformowano, że Polska Izba Ubezpieczeń we współpracy z Urzędem KomisjiNadzoru Finansowego opracowała wytyczne określające „Zasady wynajmu pojazduzastępczego w ramach obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnejposiadacza pojazdów mechanicznych (dalej: „wytyczne"). Wytyczne nie mającharakteru normatywnego, nie mogą w szczególności korygować zasad ustawowejodpowiedzialności odszkodowawczej, mogą natomiast wpływać na praktykęzakładów ubezpieczeń przez określenie „standardów" ujednolicającychpostępowanie likwidacyjne, Komisja uprawniona jest bowiem do wydawaniazaleceń i wiążących decyzji wobec ubezpieczycieli na podstawie art. 209 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. z 2010 r., Nr 11,poz. 66 ze zm.).Treść wytycznych potwierdza wskazane przez Rzecznika Ubezpieczonych -co do zasady - uzależnienie refundacji wydatków poniesionychna najem pojazdu zastępczego od niemożności dogodnego wykorzystaniaprzez poszkodowanego nieprzedsiębiorcę ogólnodostępnych środków transportu.Stanowi jednocześnie propozycję dostosowania uprawnień poszkodowanegoi obowiązków ubezpieczyciela do „warunków krajowych".Przedstawiona we wniosku problematyka występuje także w innychsystemach prawnych i wiąże się przede wszystkim z rozwojem motoryzacji.Rozwiązania przyjęte w krajach Unii Europejskiej nie są jednak jednolite,uzasadniona jest jednak konkluzja, że poszkodowanemu przyznaje się uprawnieniedo refundacji kosztów najmu pojazdu zastępczego w następstwie zniszczenia albouszkodzenia własnego pojazdu. W ustawodawstwie niektórych krajów (Hiszpania,Portugalia Grecja, Dania, Luksemburg) przyznanie takiego odszkodowania jestuzależnione od wykorzystywania pojazdu do celów gospodarczych lubzawodowych. W innych krajach takie ograniczenie nie występuje (Austria, Belgia,Niemcy, Holandia i Norwegia) albo ma ograniczony zakres (Francja Szwajcaria,Szwecja i Włochy). Regułą jest zmniejszenie odszkodowania o wartośćnieponiesionych kosztów eksploatacji własnego pojazdu, występują natomiastrozbieżności w ocenie możliwości kompensacji „zbędnych" wydatków nauszkodzony pojazd w okresie remontu (np. opłacenie składki ubezpieczeniowej).Okresy refundowanego najmu pojazdu zastępczego kwalifikowane są w zasadziew podobny sposób, niejednolicie jest natomiast rozwiązany problemodszkodowania za samą utratę możliwości korzystania z rzeczy.Podobieństwo niemieckiego systemu prawnego w omawianym zakresie dosystemu polskiego skłania do wskazania przyjętych w nim rozwiązań Przyjmuje się,że właściciel uszkodzonego lub zniszczonego pojazdu może żądać na podstawie§ 249 ust. 2 zd. 1 k.c.n. naprawienia szkody odpowiadającej poniesionym kosztomnajmu pojazdu zastępczego na czas naprawy uszkodzonego pojazdu albo na czaspotrzebny do nabycia innego pojazdu, niezależnie od tego, czy uszkodzony (zniszczony) pojazd był wykorzystywany do celów gospodarczych, czy osobistych.Roszczenie takie nie przysługuje jednak, jeżeli poszkodowany dysponuje innymsamochodem albo gdy nie korzystał z uszkodzonego samochodu lub powinienporadzić sobie w inny sposób (np. gdy samochód był używany okazjonalnie,racjonalne może okazać się zastąpienie go taksówką). Preferowane jest w tymzakresie działanie rozsądne i „ekonomiczne".Zakres obowiązku odszkodowawczego obejmuje co do zasady poniesionekoszty najmu pojazdu zastępczego tego samego typu co uszkodzony, za czasniezbędny do naprawy albo zakupu nowego pojazdu. Koszty najmu sąpomniejszane o nieponiesione przez poszkodowanego koszty eksploatacjiwłasnego pojazdu.Jeżeli właściciel uszkodzonego albo zniszczonego pojazdu zrezygnowałz najmu pojazdu zastępczego, przysługuje mu uprawnienie do żądaniaodszkodowania za utratę możliwości korzystania z pojazdu. Pogląd ten potwierdziłSąd Najwyższy wyrokiem z dnia 9 lipca 1986 r. (BGHZ 98, s. 212), uznając zaszkodę majątkową utratę rzeczy wykorzystywanej do prowadzenia działalnościgospodarczej, a także rzeczy wykorzystywanej dla celów prywatnych, jeżeli stanowiprzedmiot elementarnej potrzeby życiowej. Za taką rzecz został uznany samochód,który pozwala na zaoszczędzenie czasu i wysiłku, a uzyskane stąd korzyściposiadają wartość majątkową.Odszkodowanie to podlegało ograniczeniom, w szczególności takim, któremiały zastosowanie przy żądaniu zwrotu kosztów najmu pojazdu zastępczego.Przedstawione przez Rzecznika Ubezpieczonych zagadnienia prawnedotyczą odpowiedzialności gwarancyjnej zakładu ubezpieczeń z tytułuobowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdówmechanicznych. Taki charakter odpowiedzialności wyrażony został w art. 34 ust. 1i 36 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych,Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze UbezpieczycieliKomunikacyjnych (Dz.U. Nr 124, poz. 1152., ze zm. - dalej: „u.u.o."), z którychwynika, że z tytułu ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznychprzysługuje odszkodowanie, jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są zobowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związkuz ruchem tego pojazdu szkodę, której następstwem jest śmierć, uszkodzenie ciała,rozstrój zdrowia bądź też utrata, zniszczenie lub uszkodzenie mienia,a odszkodowanie ustala się i wypłaca w granicach odpowiedzialności cywilnejposiadacza lub kierującego pojazdem mechanicznym, najwyżej jednak do ustalonejw umowie ubezpieczenia sumy gwarancyjnej.Odpowiedzialność sprawcy szkody (odpowiedzialność sprawcza)zostaje w konsekwencji „zastąpiona" akcesoryjnie przez odpowiedzialnośćgwarancyjną ubezpieczyciela, z zastosowaniem przepisów kodeksu cywilnego.Zgodnie z dominującym poglądem odwołującym się do art. 805 § 2 pkt 1 i art. 822§ 1 k.c., ubezpieczyciel zobowiązany jest do naprawienia szkody w formie zapłatyodpowiedniej sumy pieniężnej (por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 29 lutego2002 r., V CKN 903/00, OSNC 2003, nr 1, poz. 15 oraz dnia 17 maja 2007 r.,III CZP 150/06, OSNC nr 10, poz. 144). W istocie jednak naprawienie szkody przezubezpieczyciela polega na zapłaceniu kwoty pieniężnej koniecznej do przywróceniasamochodu do stanu poprzedniego. Pod względem ekonomicznym (wartościświadczenia) występuje w takiej sytuacji ekwiwalentność obu postaci świadczeńodszkodowawczych przewidzianych w art. 363 § 1 k.c. Można zatem przyjąć,że poszkodowanemu przysługuje roszczenie o przywrócenie stanu poprzedniegotakże wobec ubezpieczyciela, ale z uwagi na charakter świadczeniaubezpieczeniowego roszczenie to przybiera postać żądania „restytucji pieniężnej"umożliwiającej definitywne przywrócenie stanu poprzedniego. Sprzyja to ochronieposzkodowanego, która jest ideą przewodnią ubezpieczenia OC.Treść pierwszego zagadnienia prawnego ujmuje powypadkową utratęmożliwości korzystania z pojazdu mechanicznego jako potencjalną szkodęmajątkową.Na gruncie prawa cywilnego reprezentatywne jest ustalenie szkody metodądyferencyjną (różnicową), zgodnie z którą szkodę stanowi różnica między stanemmajątku poszkodowanego, który powstał po nastąpieniu zdarzenia sprawczego,a stanem, który by istniał bez tego zdarzenia (zob. m.in. orzeczenia SąduNajwyższego z dnia 1 września 1970 r., III CR 371/70, OSNCP 1971, nr 5, poz. 93, z dnia 3 lutego 1971 r„ III CRN 450/70, OSNCP 1971, nr 11, poz. 205, z dnia20 lutego 1981 r., I CR 17/81, OSNCP 1981, nr 10, poz. 199, z dnia 13 grudnia1988 r„ I CR 280/88, „Wiadomości Ubezpieczeniowe" 1989, nr 7-8, s. 32, z dnia19 października 2001 r., III CZP 57/01, OSNC 2002, nr 5, poz. 57, z dnia 20 lutego2002 r., V CKN 903/00, OSNC 2003, nr 1, poz. 15 i z dnia 15 października 2010 r.,V CSK 78/10, niepubl.). Konsekwencją uszkodzenia (zniszczenia) samochodu jestobniżenie (utrata) jego wartości, natomiast utrata możliwości korzystania z niegonie powoduje samoistnie odrębnego uszczerbku majątkowego odnoszącego się dotej rzeczy, niezależnie od jej przeznaczenia. Istnieje wprawdzie obowiązekwynagrodzenia za korzystanie z rzeczy w sytuacjach określonych w art. 224 § 2i 225 k.c., ale uzasadnione są argumenty przemawiające za nieodszkodowawczymcharakterem tego wynagrodzenia, zapobiegającym jedynie bezpodstawnemuwzbogaceniu posiadacza.Również roszczenie o dostarczenie pojazdu zastępczego nie może byćuznane za dopuszczalny sposób restytucji szkody majątkowej polegającej nazmniejszeniu wartości pojazdu albo utracie jego wartości. Wyrównanie tegouszczerbku majątkowego następuje bowiem przez naprawę uszkodzonego pojazdualbo przez zapewnienie możliwości nabycia nowego pojazdu. Restytucja utratymożliwości korzystania z rzeczy byłaby niedopuszczalną restytucją szkodyniemajątkowej.Odmienna jest sytuacja, w której doszło już do poniesienia przezposzkodowanego wydatków na uzyskanie pojazdu zastępczego w okresieremontu uszkodzonego pojazdu albo przez okres niezbędny do nabycia nowegopojazdu. Są to wydatki poniesione w następstwie zdarzenia szkodzącego,które by nie powstały bez tego zdarzenia, prowadzące do powypadkowegozmniejszenia majątku poszkodowanego, czyli straty (art. 361 § 2 k.c.).Przeważa w piśmiennictwie stanowisko, że muszą to być wydatki zmierzające dowyłączenia lub ograniczenia szkody i niewątpliwie są nimi koszty wynajmu pojazduzastępczego w celu kontynuowania działalności gospodarczej lub zawodowej,ponieważ zapobiegają utracie określonych dochodów (art. 361 § 2 k.c.).Szkodę stanowią również konieczne wydatki związane ze zdarzeniem szkodzącym.Przy takim ujęciu, stratą w rozumieniu art. 361 § 2 k.c. są objęte także te wydatki, które służą ograniczeniu (wyłączeniu) negatywnych następstw majątkowychdoznanych przez poszkodowanego w wyniku uszkodzenia (zniszczenia) pojazdu.Negatywnym następstwem majątkowym jest tu utrata możliwości korzystaniaz rzeczy, a więc utrata uprawnienia stanowiącego atrybut prawa własności.W takiej sytuacji poszkodowanemu przysługuje roszczenie o zwrot wydatków nanajem pojazdu zastępczego nieprzeznaczonego do kontynuowania działalnościgospodarczej lub zawodowej, można je bowiem uznać za stratę (art. 361 § 2 k.c.).Należy też wskazać, że wytyczne przyjęły - co do zasady - możliwość refundacjiwydatków na najem pojazdu zastępczego poniesionych przez osobę fizycznąnieprowadzącą działalności gospodarczej.Refundacji mogą podlegać tylko wydatki rzeczywiście poniesione na takinajem. W orzecznictwie Sądu Najwyższego, m.in. w uchwałach z dnia 15 listopada2001 r., III CZP 68/01, (OSNC 2002, nr 6, poz. 74) i z dnia 17 maja 2007 r., III CZP150/06, (OSNC 2007, nr 10, poz. 144) oraz w wyrokach z dnia 20 lutego 2002 r.,V CK 908/00, (niepubl.), z dnia 11 czerwca 2001 r„ V CKN 226/00, (OSP 2002, nr3, poz. 40) i z dnia 7 sierpnia 2003 r., IV CKN 387/01, (niepubl.) ukształtował sięwprawdzie pogląd, że naprawa uszkodzonego pojazdu nie jest warunkiem wypłatyodszkodowania, bo istotne znaczenie ma fakt powstania szkody, a nie jejnaprawienie, ale nie jest on adekwatny w omawianej sytuacji, w której stratamajątkowa powstaje dopiero z chwilą poniesienia kosztów najmu pojazduzstępczego.Nie wszystkie jednak wydatki pozostające w związku przyczynowymz wypadkiem komunikacyjnym mogą być refundowane, istnieje bowiem obowiązek wierzyciela zapobiegania szkodzie i zmniejszania jej rozmiarów (art. 354 § 2, 362 i 826 § 1 k.c.). Na dłużniku powinien w związku z tym ciążyć obowiązek zwrotu wydatków celowych i ekonomicznie uzasadnionych, pozwalających na wyeliminowanie negatywnych dla poszkodowanego następstw, niedających się wyeliminować w inny sposób, z zachowaniem rozsądnej proporcji między korzyścią wierzyciela a obciążeniem dłużnika. Nie jest celowe nadmierne rozszerzanie odpowiedzialności odszkodowawczej i w konsekwencji - gwarancyjnej ubezpieczyciela, co mogłoby prowadzić do odczuwalnego wzrostu składekubezpieczeniowych.Użyteczne mogą być wskazania judykatury na tle najmu pojazduzastępczego dla kontynuowania działalności gospodarczej, w odniesieniu okresurefundacji, pomniejszenia odszkodowania o nieponiesione koszty eksploatacjiuszkodzonego pojazdu oraz wymagań stawianych pojazdowi zastępczemu(zob. cyt. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 8 września 2004 r., IV CK 672/03, z dnia 2 lipca 2004 r., II CK 412/03, z dnia 5 listopada 2004 r., II CK 494/03 i z dnia26 listopada 2002 r., V CKN 1397/00. Różnorodność okoliczności związanych z następstwami wypadku komunikacyjnego oraz sytuacją życiową poszkodowanego nie pozwala na formułowanie kazuistycznych wskazań; podlegają one indywidualnej ocenie.Przedstawione we wniosku drugie zagadnienie prawne dotyczysformułowanego w wytycznych uzależnienia refundacji kosztów najmu pojazdu zastępczego od niemożności skorzystania przez poszkodowanego ze środków komunikacji publicznej. Należy zgodzić się z Rzecznikiem Ubezpieczonych,że korzystanie przez poszkodowanego z własnego pojazdu mechanicznego nie może być odtworzone przez wykorzystanie środków komunikacji publicznej, są to bowiem odmienne sposoby korzystania z rzeczy. Samochód w sposób bardziej wszechstronny i funkcjonalny zaspokaja potrzeby życiowe właściciela. Korzystanie z niego stało się obecnie standardem cywilizacyjnym i taka jego funkcja będzie się umacniać.Z zasady proporcjonalności może natomiast wynikać zbędność najmupojazdu zastępczego, jeżeli właściciel nie używał samochodu albo dysponuje innym samochodem nadającym się do wykorzystania. Używanie samochodu w sposób sporadyczny może z kolei uzasadniać celowość wykorzystania w sposób ekwiwalentny innego środka komunikacji.Z przedstawionych przyczyn należało rozstrzygnąć przedstawionezagadnienia prawne, jak w uchwale (art. 390 k.p.c.).